In 2023 hield de Zaandamse Gemeenschap op te bestaan. De stichting – met op het hoogtepunt 250 organisaties – voorzag vanaf 1945 in de behoefte om de in de oorlogstijd gegroeide gemeenschapszin te bundelen. Tot de eerste acties behoorde een inzameling om een imposant Zaandams oorlogsmonument te kunnen bekostigen.
Verzetsplantsoen
Op 4 mei is het om 20.00 uur altijd druk bij het Verzetsplantsoen aan de Zaandamse de Savornin Lohmanstraat. Standaard verzamelen zich dan een paar honderd mensen voor ‘Dikke Bertha’, zoals het door Theo van Reijn ontworpen standbeeld dat daar staat in de volksmond heet. Weinigen zullen zich realiseren hoe moeizaam de totstandkoming van het monumentale plein was. Ter herinnering daaraan citeer ik het een en ander uit de brochure De Zaandamse Gemeenschap in de jaren 1945 1946 1947. Houd daarbij in gedachten dat vrijwel alle daarin genoemde personen oud-verzetsstrijders waren.
‘Op 6 October 1945 werd een commissie gevormd om in Zaandam te komen tot oprichting van een monument ter nagedachtenis van de Zaandamse gevallen illegale strijders. In deze commissie namen zitting de heren D.H. van Onselder, J. Westerbroek, C. Buijs, A.H. Groot, W. Hartsuijker, B. Hulsing, M. v.d. Schaaf, W. Wolbers en C. Kraaij. In de week van 4 tot en met 9 Februari 1946 werd ter verkrijging van het benodigde geld voor dit monument een huis aan huis collecte gehouden. Tevens werd een circulaire huis aan huis bezorgd. Hierin werd de bevolking verzocht bij aanbieding van de intekenlijst zo ruim mogelijk de collecte te gedenken. Het op deze circulaire voorkomende comité van aanbeveling was als volgt samengesteld: Mr J. in ’t Veld, A. Admiraal, Jb. Buijs, E.P. Clijnk, F.C.A. Gebhard, C. Geugjes, mevr. J.M.J. Glazenburg-Decker, W. Hart, J.H. v.d. Stadt, mr P.H. Wuyster, E. Heere, M.J. Hille, G.C. Huig, dr E.A. Immink, dr A. Kummer, G. Maas, Pastoor J.H.M.S. v.d Mark, ds A. Noorman, A.W. Sabel, T.A. van Zoest.
Theo van Reijn
‘Dit bedrag beantwoordde niet ten volle aan de verwachtingen van de commissie.’
Op de lijsten werd ingezameld: fl. 11.878.04; aan giften, niet op de lijsten verantwoord, ontvangen fl. 900,- en de stortingen op de giro-rekening bedroegen fl. 1984.50. Tevens werd van Comité Veringstraat ontvangen fl. 1000,-. In totaal dus een bedrag van fl. 15.762.54. Dit beantwoordde niet ten volle aan de verwachtingen van de commissie, hoewel hierbij niet uit het oog mag worden verloren dat voor een inzameling als deze geen grote reclamecampagne kon en mocht worden op touw gezet. Tevens werd de inzameling na de geldsanering gehouden. De gemiddelde opbrengst per woning bedroeg ongeveer fl. 1.50. De giften varieerden van fl. 0.10 tot fl. 400,-. Aan den beeldhouwer Theo van Reijn werd de opdracht verleend tot het ontwerpen van een groot monument, dat zal worden geplaatst op de voormalige begraafplaats aan de Sav. Lohmanstraat.
Bezinning
‘De figuur is gedacht uit haar overpeinzing ontwakend over het leed dat aan vele inwoners van Zaandam is berokkend.’
De totaalprijs voor dit monument bedraagt fl. 16000,-. Aan de voorontwerpen werden reeds onkosten gemaakt, zodat de monumentencommissie wegen diende te zoeken om het in kas zijnde bedrag aan te vullen tot fl. 16000,-. Zij is hiermede doende en hoopt een gunstig resultaat te bereiken. Volgens mededeling van den heer Van Reijn zal het centrale monument nu definitief op 5 Mei 1948 kunnen worden onthuld [dat werd dus 4 mei, E.S.]. Het beeldhouwwerk stelt een jeugdige zittende vrouwenfiguur voor, in brons gegoten, voorstellende: ‘Bezinning’. De figuur is gedacht uit haar overpeinzing ontwakend over het leed dat aan vele inwoners van Zaandam is berokkend. De hand die aanvankelijk het hoofd ondersteunde, is thans in vererende houding opgeheven. Met een blijde glimlach, het hoofd gericht naar de bloemen, herdenkt zij allen, die vielen en houdt zij ons voor: “Laat hen niet vergeefs gestorven zijn”.’
Onthulling
Op 4 mei 1948 onthulden het dochtertje van de gevallen verzetsman Willem Brinkman en het zoontje van de gedode illegaal werker Jacobus Goris het monument. Dirk Onselder, de voorzitter van de Monumentencommissie van de Zaandamse Gemeenschap, droeg het bronzen eerbetoon daarna namens de Zaandamse bevolking over aan het gemeentebestuur.