Verhalen over de Tweede Wereldoorlog

De Zaanse handel met Westerbork

Opvallend veel Zaanse bedrijven leverden tussen 1940 en 1945 aan kamp Westerbork. Maar waarom?

Medio 2011 verscheen het boek ‘Bloembollen’ voor Westerbork. Daarin is onder meer nauwgezet vastgelegd hoe een groep Zaanse doopsgezinden de joodse gevangenen in kamp Westerbork steunde met voedselpakketten en andere goederen. Er is echter ook een ander verhaal te vertellen over Zaanse producten die naar Westerbork gingen. Want het verzet tegen de nazi’s mag in de Zaanstreek stevig geweest zijn, er werd door sommigen ook aardig verdiend aan diezelfde nationaalsocialisten. Met als wrang dieptepunt de Zaanse bedrijven die op verzoek goederen leverden aan kamp Westerbork.

Uitstekende zaken

Bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) zijn fragmenten bewaard gebleven van de documentatie over leveranties aan Westerbork. Deze schaarse restanten betreffen met name de zomer van 1944. Het merendeel van de 140.000 Nederlandse joden was toen al vergast in Auschwitz en Sobibór, na eerder dagen-, weken- of maandenlang in Westerbork te hebben geleefd. Sommige ondernemingen deden uitstekende zaken door en met deze deportatie-industrie. En opvallend is dat daar relatief veel Zaanse ondernemingen tussen zaten.

De ‘hoofdstraat’ in Westerbork, 1944.

Bruynzeel

Nog geen maand voor het laatste jodentransport van Westerbork naar Auschwitz zond ‘Bruynzeel’s schaverij N.V. – Zaandam’ een rekening van 2367,42 gulden naar het Durchgangslager.

Neem bijvoorbeeld het Zaandamse Bruynzeel. Op 7 augustus 1944, nog geen maand voor de laatste deportatie van Westerbork naar Auschwitz (van de ruim duizend getransporteerden die op 3 september naar dat vernietigingskamp werden gestuurd, zouden 127 mensen het overleven), zond ‘Bruynzeel’s schaverij N.V. – Zaandam’ een rekening van 2367,42 gulden naar het Durchgangslager voor de leverantie van een enorme stapel dennenhout. Of daarvan nog wat nieuwe barakken gebouwd werden, vermeldt de geschiedenis helaas niet. In dezelfde maand leverde de onderneming ook nog ’10 Stück Bruynzeel Türen 78 cm br.’ alsmede een zelfde aantal met een breedte van 73 centimeter. “Betaling: vooruitbetalen.”

Eveneens in augustus ontving ‘T. Duyvis Jz.’ in Koog aan de Zaan vanuit het concentratiekamp een bestelling voor ‘Salatoma 2000 Flaschen’ en ‘Jucoblokjes 1860 Rationen’. De leverantie(s?) vormde kort na de oorlog geen beletsel om het familiebedrijf het predikaat ‘Koninklijk’ te schenken. De reden daarvoor is ongetwijfeld hier te vinden.

Jan Dekker

Op 14 augustus 1944 plaatsten de verantwoordelijken in kamp Westerbork een bestelling bij de (nu nog altijd bestaande) firma Jan Dekker in Wormerveer. Ze verzochten om de levering van ‘Aluminiumsulphat technisch 10 K.G.’ en ‘Naphtaline 5 K.G.’. “Wie mit Einkäufer Davids besprochen”, staat er onderaan de bestelbon. Het was een zin die vaker terugkwam zodra er orders moesten worden weggezet. Het verklaart waarschijnlijk, zo ontdekte ik, waarom er relatief veel Zaanse bedrijven handel dreven met kamp Westerbork.

Andries Davids

Andries Davids (Rotterdam, 30-1-1905) was de voordien in Groningen wonende vertegenwoordiger binnenland van de Zaandamse essencefabriek Polak & Schwarz. Nadat hij eind 1942 of begin 1943 met zijn gezin was vastgezet in Westerbork werd hij daar benoemd tot inkoper. Gezien zijn vele contacten in de Zaanstreek is het logisch dat hij in deze regio goederen bestelde. Die bestellingen moesten overigens wel eerst worden goedgekeurd door de beruchte – want sadistische – SS-Sturmscharführer Franz Fischer (Bigge, 10-12-1901/19-9-1989). Hij tekende de bestelformulieren. Na de bevrijding werd Fischer tot de doodstraf veroordeeld, een straf die later werd omgezet in levenslang. Hij zou bekendheid krijgen als lid van de ‘Vier van Breda’.

Polak & Schwarz

Hun ‘arische’ collega’s leverden, in ieder geval in 1944, verschillende keren goederen aan Westerbork.

Andries Davids plaatste ook bestellingen bij zijn oude werkgever Polak & Schwarz. Dat is des te wranger, omdat deze in Zaandam gevestigde essencefabriek tot 1942 een grotendeels joods bedrijf was. Vijftien joodse personeelsleden en zeven leden van de familie Schwarz zouden de Holocaust niet overleven. Hun ‘arische’ collega’s leverden, in ieder geval in 1944, verschillende keren goederen aan Westerbork. Op 3 juli onder meer 30 kilo ‘Acidum sulfuricum techn.’, 3 kilo ‘Hydras natricus techn.’ en 30 gram ‘Nitras argenticus’. Cynisch genoeg waren dat geneesmiddelen voor de door de nazi’s dood gewenste kampbevolking. Op 11 juli volgde er opnieuw een bestelling bij Polak & Schwarz, voor 2 kilo ‘Grapefruit Essenz’. “Bereits mit Einkäufer Davids mündlich besprochen”, vermeldt bestelbon 36743. Op 25 juli was er wederom een order, op 27 en op 31 juli nog twee. Van andere maanden ontbreken de gegevens, maar het is ongetwijfeld niet gebleven bij deze vijf opdrachten.

Gedenkplaat voor de omgekomen werknemers van Polak & Schwarz (Anjo Kan, Wikipedia).

Hille

Van de Zaanse bedrijven lijkt echter beschuitfabriek Hille (Oostzijde 314, Zaandam) de meeste bestellingen te hebben verwerkt. Op 6 juli 1944 werd er vanuit Westerbork gevraagd om ‘650 Rationen Zwieback‘ (beschuit). Een week later ging het om 690 porties beschuit. Met een ijzeren (wekelijkse) regelmaat kwamen de bestellingen binnen. Waren de beschuiten bestemd voor de bewoners in het kamp of voor degenen die – eveneens met een ijzeren regelmaat – op de dinsdagen in de trein naar Auschwitz werden gepropt? Was het voor tienduizenden joden, Roma en Sinti een galgenmaal of was het daar voor de achterblijvers ‘slechts’ een voorschot op?

Van de Zaanse bedrijven lijkt echter beschuitfabriek Hille (Oostzijde 314, Zaandam) de meeste bestellingen te hebben verwerkt.

Uitstel van executie

Zijn ‘baan’ als inkoper betekende voor Andries Davids en zijn gezinsleden uitstel van executie. Hij was nodig om de cruciale goederenstroom tussen de buiten- en de binnenwereld op gang te houden. Tot vlak voor het laatste transport naar Auschwitz handelde Davids in Westerbork zaken af. Eind augustus was er van de joodse bevolking in Westerbork slechts een restant over. Davids was niet langer gewenst. Op 3 september 1944 stapten ook hij, zijn echtgenote Esther en zijn drie kinderen in de trein naar Auschwitz. Esther en de kinderen werden daar op 7 oktober vergast. Andries kwam in een werkkamp nabij Auschwitz terecht. Medio januari 1945 was ook hij dood.

Zijn ‘baan’ als inkoper betekende voor Andries Davids en zijn gezinsleden uitstel van executie.

Andries Davids in Westerbork, 8-4-1944 (C. Lammes).

Of, en zo ja hoe lang de leveranties van Zaanse bedrijven aan Westerbork nog doorgingen na het gedwongen vertrek van Andries Davids is onbekend.

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en dit wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.

ValutaBedrag





3 gedachten over “De Zaanse handel met Westerbork”

  1. Beste Erik ,
    even een kleine aanvulling mijnerzijts , de foto van het
    arbeidsbureau heb ik gevonden op de boekenmarkt op het
    Spui in Amsterdam , en niet op een rommelmarkt .
    de foto bevind zich nu in de collectie van het verzets –
    museum van Amsterdam .
    het verhaal van Polak en Swartzs vind ik interessant omdat
    mijn moeder daar gewerkt heeft in de jaren 50/60 , en ik
    heb later in hetzelfde pand op de streekschool gezeten
    mijn moeder heeft een boek waar een foto in staat van het
    personeel van voor de oorlog
    als je wilt dan kan ik die wel regelen voor je

    met vriendelijke groeten , Ronald Bouwknegt , Castricum .

    Beantwoorden

Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.