Verhalen over de Tweede Wereldoorlog

De jacht op George Orwell (door fascisten én communisten)

Toen George Orwell eind 1936 Spanjestrijder werd, wist hij dat de fascistische oppositie hem graag wilde uitschakelen. Uit recent geopenbaarde Russische archiefstukken wordt eens te meer duidelijk dat ook de communisten hem al vroeg in het vizier hadden.

“Een fascistische sluipschutter kreeg me te pakken. Ik was een dag of tien aan het front”, haalde George Orwell in zijn boek Homage to Catalonia (1938) herinneringen op aan zijn laatste momenten binnen de gevechtslinies rond de plaats Huesca, in noordelijk Spanje. Het was 20 mei 1937, bijna een half jaar nadat hij zich in Spanje had gemeld om als vrijwilliger te strijden tegen de troepen van Franco. Met zijn 1.88 meter bleek Orwell – echte naam Eric Arthur Blair – een relatief makkelijk doelwit. “Het was bij de hoek in de borstwering, om vijf uur ’s morgens. Dat was altijd een gevaarlijke tijd, want de ochtendschemering begon achter ons, zodat je hoofd scherp afstak tegen de lucht als je het boven de borstwering uitstak. Ik stond, alvorens de wacht af te lossen, met de wachtposten te praten. Plotseling, midden in een zin, voelde ik – het is erg moeilijk te beschrijven wat ik voelde, hoewel ik het me nog uiterst levendig herinner. In grote lijnen was het een gevoel of ik in het centrum van een explosie stond. Er leek een luide knal en een verblindende lichtflits overal om me heen te zijn, en ik voelde een geweldige schok – geen pijn, alleen een heel krachtige schok, zoals je van elektriciteit kunt krijgen; daarbij kwam een gevoel van uiterste zwakte, alsof ik was geslagen en verschrompeld tot niets.”

Bloed

Terwijl het bloed uit zijn mond gutste, werd de neergeschoten Engelsman op een draagbaar weggetild en via hobbelige paadjes naar een ziekenauto vervoerd. Hij had geluk. Een paar millimeter meer naar links en de kogel was dodelijk geweest.

orwell
Persfoto van Orwell (1933).

Orwell belandde via diverse (veld-)hospitalen uiteindelijk in Barcelona, in het Sanatorium Maurín. Dat was in handen van de POUM, een revolutionair-socialistische partij waaraan Orwell zich via de Britse International Labour Party (ILP) had verbonden. De POUM vocht niet alleen tegen de fascistische opstandelingen, maar moest zich sinds het voorjaar van 1937 ook verweren tegen de Stalin-getrouwe republikeinse troepen. De communisten probeerden met hulp van de Sovjet-Unie de macht in handen te krijgen en konden daarbij geen ’trotskistische’ opponenten gebruiken. De NKVD, de Russische geheime politie, nam het roer over van de Spaanse geheime dienst. Andersdenkenden – fascisten, POUM-getrouwen en anarchisten – liepen grote kans om te worden gearresteerd en/of geëxecuteerd. Als POUM-vrijwilliger stond ook George Orwell in de communistische belangstelling. Hetzelfde gold voor zijn vrouw, Eileen Blair-O’Shaughnessy, met wie hij een klein jaar eerder in het huwelijk was getreden.

Communistisch archief

We maken even een sprong naar maart 2015. Toen is, totaal onverwacht, de administratie van de Internationale Brigades op internet geplaatst. Dit archief werd na de Spaanse Burgeroorlog overgebracht naar Moskou, waar het vele tientallen jaren ontoegankelijk was. Het bevat naar schatting 100.000 nauwelijks geïnventariseerde documenten, bijna allemaal in het Spaans, Duits, Frans, Engels of Russisch. Het vergt dus enig doorzettingsvermogen om deze tachtig jaar oude papierberg door te spitten, maar er zit interessant materiaal bij (ook over de honderden Nederlandse Spanjestrijders en over bijvoorbeeld de latere bondskanselier Willy Brandt, zoals onder meer blijkt uit bijgaand rapport).

willy-brandt

De naam Blair duikt eveneens enkele malen op in de geopenbaarde stukken, en niet in positieve zin. Dat valt ook niet te verwachten, want de stukken aangaande zijn persoon komen van de Militaire Opsporingsdienst. Tussen buitgemaakte nationaalsocialistische correspondentie, verwijzingen naar spionnen en rapporten van infiltranten bij de POUM staat daar opeens de naam Blair. Het was 27 mei 1937 en ene Alfonso tikte die dag een Duitstalig overzicht van contrarevolutionairen in Barcelona. Tussen de ‘POUM-Leute’ in hotel Continental, dat aan de Ramblas lag, signaleerde hij ‘Sra. Blair’ oftewel Eileen.

George Kopp

Op 15 juni werd ze een tweede keer genoemd, in een overzicht van de op dat moment bekende ‘Trotzkisten/POUM’. “Hotel Continental is de woning van de Engelse groep I.L.P. (onafhankelijke arbeiderspartij), hier met POUM/Trotskisten verbonden”, schreef een onbekende rapporteur. De naam ‘Sra. Blair’ was ingeklemd tussen een handvol andere Britten. Bovenaan het lijstje stond de in België opgegroeide Rus George Kopp, die korte tijd later zou worden gearresteerd. Orwell schreef over hem in Homage to Catalonia: “Hij was een persoonlijke vriend van me, ik had maanden onder hem gediend, we waren samen in het gevecht geweest en ik kende zijn levensgeschiedenis. Hij was iemand die alles – gezin, nationaliteit, carrière – had opgeofferd, alleen om in Spanje tegen het fascisme te gaan vechten. (…) Hij had vanaf oktober 1936 aan het front gestaan, was van militiesoldaat tot majoor opgeklommen, had ik weet niet hoe vaak aan acties deelgenomen en was een keer gewond geraakt. Bij de onlusten van mei had hij, zoals ik zelf gezien had, op de plaats waar hij was een gevecht voorkomen, waardoor hij waarschijnlijk tien of twintig mensenlevens had gered. En alles wat ze daarvoor terug konden doen was hem in de gevangenis smijten.”

George Kopp zou zijn gevangenschap overleven en tijdens de Tweede Wereldoorlog nogmaals de wapens opnemen tegen het fascisme. Nadien verhuisde hij naar Groot-Brittannië, waar hij een ver familielid van Orwell huwde. George Orwell eerde Kopp door hem als inspiratiebron te gebruiken voor een belangrijk karakter in zijn boek 1984, het personage O’Brien.

orwell-2

Orwell wist dat er ook op hem werd geloerd. Bij invallen in hotel Continental had de politie zijn persoonlijke papieren, waaronder dagboeken, in beslag genomen. Het was een kwestie van dagen tot hij zou worden gearresteerd. Uit Homage to Catalonia: “Ondertussen hadden ze mijn vrouw niet gepakt. Ofschoon ze in de Continental was blijven wonen, had de politie geen poging gedaan haar te arresteren. Het was vrij duidelijk dat ze als lokeend werd gebruikt. (…) Het was duidelijk dat het voor mijn vrouw, voorlopig althans, het veiligst zou zijn in het hotel te blijven zitten. Als ze zou proberen te verdwijnen, zouden ze direct op haar hielen zitten. Zelf zou ik meteen moeten onderduiken.” Aldus geschiedde. In de navolgende dagen zwierf Orwell door de stad, sliep hij buiten en deed hij vergeefse pogingen om zijn vriend Kopp vrij te krijgen.

NKVD

George Orwell had geen idee hoe dicht de Russische spionagedienst NKVD hem op de hielen zat. In voornoemd document met namen van POUM-aanhangers in hotel Continental kwam ook David Crook voor. Hij was ingeschakeld om voor de NKVD te spioneren. Crook wist Eileens vertrouwen te wekken, onder meer door haar voor te spiegelen als oorlogsverslaggever te werken. Via de POUM-burelen slaagde hij er in geheime documenten te bemachtigen. Zijn informatie belandde in een rapport van het Tribunaal voor Spionage en Hoogverraad de dato 13 juli 1937, waarin het echtpaar Blair werd getypeerd als ‘rabiate trotskisten’, hetgeen genoeg was voor een veroordeling. Het uit dit rapport voortvloeiende proces leverde vier POUM-gevangenen celstraffen op van elf tot vijftien jaar. Gezien zijn wankele gezondheid zou George Orwell de Spaanse gevangenis niet hebben overleefd.

Er was nog een voor de Blairs uiterst belastend rapport, zo blijkt uit de in 2015 vrijgegeven Sovjet-documentatie. In een ‘Bericht vom  beschlagnahmten POUM-Material’ uit juli 1937 werd de inmiddels tot illegale organisatie verklaarde POUM ‘in eine Linie mit Franco’ gesteld. Volgens de schrijver van het rapport was er sprake van ‘Zusammenarbeit der Trotzkisten mit den Faschisten’. Op bladzijde 7 van dit fantasierijke, maar uiterst belastende verslag werd een alinea gewijd aan ‘Blair Erich und Eillen, Englaender’ [sic]. “B. speelde een leidende rol in het frontcomité van de ILP, Lenin-Divisie’, opende de beschuldiging. Hij zou zich verder ‘actief in de Mei-opstand’ hebben betoond, een gewelddadige strijd in het hart van Barcelona tussen communisten aan de ene kant en trotskisten en anarchisten aan de andere zijde. En, last but not least; uit een inbeslaggenomen notitieblok met aantekeningen over communistische stellingen  was op te maken dat Orwell zich schuldig maakte aan spionage. Er stond hem een lange gevangenisstraf en misschien zelfs de kogel te wachten.

orwell-en-eileen

Vlucht

Zover kwam het echter niet. De Blairs hadden nog vóór bovengenoemde rapporten verschenen en de rechtszaak tegen hen van start ging een mogelijkheid gevonden om Spanje te ontvluchten. Die kwam in juni 1937. Ongezien wisten Eileen en Eric Blair met een vroege trein het land te verlaten.

Na terugkeer in Engeland begon Orwell meteen te schrijven aan Homage to Catalonia. Aan zijn verblijf in Spanje hield hij niet alleen een al langer levende afschuw aan het nationaalsocialisme over, maar ook aan het communisme. In zijn woorden: “Het is een echt terreurregime, fascisme opgelegd onder de pretentie van verzet tegen fascisme.” Zijn antipathie leverde de literaire wereld de alarmerende klassiekers Animal Farm en 1984 op.

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en dit wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.

ValutaBedrag





Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.